Landschap

“De landschappelijke en gebouwde ‘structuurdragers’ vormen essentiële componenten van het ensemble Zonnestraal die de nominatie tot Wereldmonument ondersteunen en mede rechtvaardigen.”

Frank MeijerMTD - landschapsarchitecten

Hoog en laag

De gelaagde geschiedenis van deze prachtige plek nabij de Heuvelrug, aan de westkant van Hilversum is ook vandaag de dag nog voor iedere bezoeker beleefbaar.
Zonnestraal omvat zo’n 116 hectare bos, heide, akkerland, weiland en enggronden. Van het hele gebied werd optimaal gebruik gemaakt zodat Zonnestraal zelfvoorzienend was.

Bijzonder en bepalend gegeven van Zonnestraal is haar ligging in de overgang van het laagveengebied van Loosdrecht naar de dekzandgronden van de Utrechtse Heuvelrug, de Hoorneboegse Heide en buitenplaats op de verhoging in het landschap Hoorneboeg. Dit gaat gepaard met (naar Nederlandse begrippen) enorme hoogteverschillen.

Naast de overgang van open weidegronden met opstrekkende kavels, brede kavelsloten en hoge waterstanden, naar de akkers van de enggronden oostelijk van de Raaweg en de droge bossen en heidevelden van de dekzandgronden. Dit maakt het landschap afwisselend en divers, zodat het nooit verveelt om hier te zijn.

Healing environment

Eind 19de eeuw ontstond de overtuiging dat zonlicht, lucht, rust en natuur een positieve bijdrage leverden aan het herstel van zieken. Onderdeel van het herstelprogramma was het wandelen in steeds grotere kringen om krachtiger te worden. Het landschap werd door de patiënten onderhouden als onderdeel van de arbeidstherapie. Elke fase in het herstelproces, met een daartoe ontworpen en ingericht onderdeel van de machine, was een stap op weg naar huis.

Op het terrein bevonden zich vele bomen, moestuinen, fruitboomgaarden, bloementuinen, dierenverblijven, graslanden en bouwlanden ten dienste van Zonnestraal. In de werkplaatsen en op het landgoed konden de patiënten aan het werk en nieuwe vaardigheden aanleren. In nazorgwoningen konden enkele patiënten een gezin vormen of houden.

De omringende weide, akkers, bos en heide zijn zeker van bepalende invloed geweest op de beleving en het gebruik van de omgeving door de patiënten van het sanatorium. Hierbij speelden zowel medische als psychologische eigenschappen mee. Namelijk: een genezende lucht en geur, omarming en rugdekking maar ook rustgevende kleuren en een rustgevende sfeer.

Landgoed Pampahoeve

In 1894 werd in Amsterdam de Algemene Nederlandse Diamantbewerkersbond (ANDB) opgericht met vakbondsleider Henri Polak (1868-1958). De bond stelde zich ten doel de gemeenschappelijke zorg en de arbeidsvoorwaarden van de arbeiders in de diamantindustrie te verbeteren. In 1919 werd door het Koperen Stelen Fonds (KSF) het landgoed Pampahoeve aangekocht. Dit landgoed bestond uit een houten villa, dat als bouwpakket uit Engeland was overgekomen, een aangelegde tuin in Japanse stijl en een productiebos.

Met het geld van het Koperen Stelen Fonds konden arbeiders met tbc naar sanatoria worden gestuurd. Toen het KSF groeide en het kapitaal dus toenam, werd besloten een eigen arbeids- en nazorgkolonie te stichten. Daarvoor werd de Vereeniging Zonnestraal opgericht. Op het landgoed Pampahoeve in de Loosdrechtse bossen bij Hilversum moest Zonnestraal verrijzen. Door de naoorlogse crisis en organisatorische problemen kon niet meteen met de bouw begonnen worden. In de tussenliggende periode werden werkzaamheden op het terrein verricht die voor de toekomst van groot belang zouden zijn. Grote boomgaarden werden aangelegd en een gedeelte van de heide werd bebost met 275.000 jonge dennetjes. Het verblijf tussen dennen of grofsparren werd buitengewoon geschikt geacht voor tbc-patiënten. Zonnestraal werd na bestudering van het terrein uiteindelijk gepositioneerd in het gebied met het dennenbos als rugdekking aan de noordzijde en vrije toetreding van zonlicht aan de zuidzijde waar zicht was op de heide en een nieuwe toekomst.

ZONNESTRAAL, 01 nov 1919

Tweede akte van een film over de Algemeene Nederlandsche Diamantbewerkersbond. Zie ook de catalogusbeschrijving bij akte 1, Archiefno. 1-2157. Deze akte behandelt een bezoek aan het T.B.C. sanatorium Zonnestraal en de jubileumfeesten van de ANDB in 1919.

Zonnestraal vanuit het bos